تغیر مسیر یافته از - احمد بن ابی‌عبداللّه برقی
زمان تقریبی مطالعه: 15 دقیقه
 

ابوجعفر برقی






ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقی، معروف به ابوجعفر برقی، محدّث، مورّخ و مؤلف، امامی قرن سوم می باشد. او نامدارترین دانشمند خاندان برقی است. جدّ این خاندان در کوفه بوده و سپس به قم مهاجرت کرده است.


۱ - تاریخ ولادت احمد برقی



تاریخ دقیق ولادت احمد برقی معلوم نیست ولی با توجّه به ندرت یا قلّتِ روایاتِ بیواسطه او از ابن ابی عُمَیر (متوفی ۲۱۷) و بزنطی (متوفی ۲۲۱) و کثرتِ روایاتش از ابن فضّال و ابن محبوب (هر دو متوفی ۲۲۴) می توان ولادت وی را پس از ۲۰۰ دانست.
ظاهراً روایات او از حَمّادبن عیسی و صَفوان بن یحیی، که در برخی احادیث بدون واسطه اند، با واسطه ای مانند پدرش بوده است
[۳] رجال، احمدبن محمد برقی، ص۶۰۸.
[۵] معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۲، ص۵۹۱-۵۹۳.
[۶] معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۲، ص۶۲۸ـ۶۴۹.
.

۲ - صحابی ائمه بودن برقی



علمای رجال، برقی را از اصحاب امام جواد و امام هادی علیهماالسّلام دانسته اند
[۹] رجال الطوسی، محمدبن حسن طوسی، ص۳۹۸.
[۱۱] رجال، احمدبن محمد برقی، ص۵۷.
[۱۲] رجال، احمدبن محمد برقی، ص۵۹.
، ولی روایت او از این دو امام در اسناد موجود به چشم نمی خورد، تنها در روایتی آمده است که وی به عسکر (سامرّا) سفر کرده و در آنجا پیکی از جانب «رجل» نزدش آمده است.
قرائن نشان می دهد که مراد از «رجل» امام هادی علیه السّلام است .

۳ - مشایخ برقی



برقی نزد دانشمندان بسیاری درس آموخت و از آنان روایت کرد. جز دانشمندان پیشین، وی از راویان کوفی چون اسماعیل بن مِهران، حسن بن علی وَشّاء، عبدالرحمان بن حَمّاد، عثمان بن عیسی، علی بن اَسباط، عَمروبن عثمان و محمدبن عبدالحمید عَطّار بسیار روایت کرده که نشان می دهد عمده تحصیلات وی در کوفه بوده است.
روایت فراوان برقی از محدّثان بغدادی، مانند داود بن قاسم بغدادی و محمدبن عیسی عُبَیدی و یعقوب بن یزید، می رساند که وی-احتمالاً همزمان با سفر سامرّا-به بغداد نیز سفر کرده است.
بعلاوه، در مشایخ او افرادی از اماکن مختلف مانند قم، ری، همدان، اصفهان، کاشان، قزوین، واسط، نهاوند، رامِشک، بصره، دیلم، جرجان، جبل، جاموران و حرّان به چشم می خورد که معلوم نیست برقی در چه شهری با آنها دیدار کرده است.
او از نزدیک به دویست نفر نقل حدیث، و کتابهای بیش از صد نفر را روایت کرده که برخی چون حسین بن سعید خود دهها کتاب داشته اند .

۴ - وثاقت برقی



علمای رجال، برقی را به وثاقت و اعتماد ستوده اند
[۲۱] رجال العلاّ مة الحِلّی، حسن بن یوسف علاّمه حلّی، ص۱۴.
[۲۲] مجمع الرجال، عنایة الله قهپائی، ج۱، ص۱۳۸.
. با اینهمه، در میان مشایخ معروفِ او راویان تضعیف شده ای چون احمدبن محمد سیّاری، بکر بن صالح، حسین بن علی بن ابی عثمان، محمدبن حسن بن شَمّون و محمد بن علی کوفی ابو سمینه دیده می شوند.

۴.۱ - تبعید برقی از شهر قم


روایت وی از ضعفا و اعتمادش بر احادیث مرسل موجب شد که علمای معاصرش در قم بر وی خرده گیرند.
احمد بن محمد بن عیسی، رئیس قمیان، به علت نامعلومی وی را از قم تبعید کرد، ولی پس از مدتی او را به قم بازگرداند و از وی پوزش خواست و حتی در تشییع جنازه برقی پابرهنه و بدون عمامه حاضر شد تا رفتار پیشین را جبران کند
[۲۳] رجال العلاّ مة الحِلّی، حسن بن یوسف علاّمه حلّی، ص۱۴.
به هر حال، در وثاقت و مقام علمی برقی نمی توان تردید کرد.

۵ - آگاهی برقی از سایر علوم



وی علاوه بر حدیث، در تاریخ و جغرافیا و ادب و شعر خبره بوده است. مسعودی در مقدّمه مروج الذهب
[۲۵] مروج الذهب و معادالجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۱، ص۱۳.
او را از مؤلّفان کتب تاریخی دانسته و مؤلّف «کتاب تاریخ قم» نکات جغرافیایی مربوط به شهر قم و وجه تسمیه آن را از او نقل کرده است
[۲۶] کتاب تاریخ قم، حسن بن محمد قمی، ترجمه حسن بن علی قمی، ص۲۰ـ۲۲.
[۲۷] کتاب تاریخ قم، حسن بن محمد قمی، ترجمه حسن بن علی قمی، ص۲۵ـ۲۶.
.

۶ - تالیفات برقی



برقی کتابهای بسیاری نگاشت که مهمترین آنها، محاسن، مرجع دانشمندان بوده است . فهرستِ عناوین مباحث محاسن با تفاوتهایی، در رجال نجاشی و الفهرست شیخ طوسی و به نقل از آنها در معالم العلماء و معجم الادباء
[۳۲] معجم الادباء، یاقوت حموی، ج۴، ص۱۳۳ـ۱۳۵.
آمده است.

۶.۱ - محتوای کتاب محاسن برقی


از اجزای محاسن تنها یازده باب (کتاب) باقی مانده که رساله هایی است مشتمل بر احادیثی با مضامین کلامی، اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و مطالب دیگر.
با توجّه به فقدان بیشتر اجزای کتاب، نمی توان دقیقاً از محتوای آن آگاه شد، ولی با توجه به نام و محتوای اجزای باقیمانده محاسن و گرایش غالبِ آن روزگار قم، می توان گفت که بیشتر آنها کتب حدیثی در موضوعاتِ گوناگون بوده است.
وجود عناوین رجال شناسی چون «طبقات الرجال» و عناوین تاریخی مانند «اخبار الامم»، «تاریخ»، «انساب» و «مغازی النّبی» در این مجموعه و تنوّع موجود در اسامیِ دیگر بابهای آن از جمله : «الشّعر و الشّعرا»، «النّحو»، «النّجوم»، «البُلدان و المساحه»، «الازاهیر» (شکوفه ها)، «افانین» (هنرها)، «الحِیَل»، «الطِیَرة» و جز اینها، شکل دایره المعارف گونه آن را نمایان می سازد.

۶.۱.۱ - تعداد کتابهای محاسن برقی


تعداد کتابهای محاسن را شیخ طوسی
[۳۴] الفهرست، محمدبن حسن طوسی، ص۹۸.
و نجاشی نود ذکر کرده اند که، با حذف عناوین مشترک، بر روی هم حدود ۱۲۰ کتاب است.
ابن ندیم
[۳۶] کتاب الفهرست، ابن ندیم، ص۲۷۶ـ۲۷۷.
تعداد آن را هفتاد و چند کتاب، و به نقلی هشتاد کتاب، ذکر کرده و سپس نام ۴۲ کتاب را که نزد ابن هَمام بوده آورده است.
مشابهتِ ترتیب این نامها با ترتیب موجود در رجال نجاشی ممکن است از ترتیب اصلی این مجموعه ناشی شده باشد.
البته نام این آثار در کتاب ابن ندیم به اشتباه در ذیل ترجمه محمد بن خالد برقی آمده است.
با وجود تصریح شیخ طوسی و نجاشی به اینکه تألیفات برقی منحصر به محاسن نبوده است، نمی توان آثار برقی را، جز کتابهای محاسن، به یقین شناسایی کرد.
بعلاوه، بدرستی معلوم نیست که آیا هیچیک از کتابهای نام برده شده در فهرستِ محاسن کتاب مستقلی نیز بوده است یا خیر.

۶.۲ - کتاب رجال برقی


جز اجزائی از محاسن، کتابی به نام رجال برقی نیز در دست است که برخی آن را به محمد بن خالد و بیشتر به احمدبن محمدبن خالد نسبت داده اند و به نام او نیز چاپ شده است.
هر چند در اجزای محاسن نامهایی چون «الرّجال»، «الطّبقات» و «طبقات الرّجال» دیده می شود،
قرائنی چند نشان می دهد که این کتاب بعدها تألیف شده و نوشته علی بن احمد بن عبدالله از نوادگان برقی یا، به احتمال بیشتر، نوشته پدر وی احمد بن عبدالله، نوه برقی، است که به سبب تشابه اسمی وی با نام جدش به برقی نسبت داده شده است
[۳۷] قاموس الرجال، محمدتقی تستری، ج ۱، ص۴۵.
[۳۸] ارتباط رجال شیخ و رجال برقی، محمدجواد شبیری، ج۲، ص۱۵۸ـ۱۵۹.
.
اگر تعبیر ابن ندیم
[۳۹] کتاب الفهرست، ابن ندیم، ص۲۷۶.
درباره رجال برقی (فیه ذکرُمَنْ رَوی عن امیرالمؤمنین علیه السّلام) درست باشد، ممکن است این باب از رجال موجود از برقی باشد و نوه او آن را تکمیل کرده باشد، همچنانکه علاّمه حلّی
[۴۰] رجال العلاّمة الحِلّی، حسن بن یوسف علاّمه حلّی، ص۱۹۱ـ۱۹۵.
فقط در باب اصحاب امیرالمؤمنین علیه السّلام از رجال برقی نقل می کند.

۷ - جایگاه برقی در آثار حدیثی



احمد برقی در آثار حدیثی جایگاه ویژه ای دارد.
در کتاب کافی و سایر کتب اربعه و کتب صدوق و دیگر محدثان احادیث او بسیار است.
کلینی به توسط «عدّة من اصحابنا» از وی روایت می کند که عبارت اند از: علی بن ابراهیم؛ علی بن محمد بن عبداللّه، نوه دختری او؛ احمد بن عبداللّه، نوه پسری او؛ و علی بن حسن
[۴۱] رجال العلاّ مة الحِلّی، حسن بن یوسف علاّمه حلّی، ص۲۷۲.
[۴۲] قاموس الرجال، محمدتقی تستری، ج۱، ص۵۹۱.
.
از دیگر شاگردان وی عبداللّه بن جعفر حِمَیری، سعد بن عبداللّه، محمدبن یحیی عطّار، محمدبن حسن صفّار، علی بن حسین سعد آبادی را می توان نام برد .

۸ - شرح حال های موجود از برقی



شیخ طوسی در الفهرست حدود هشتاد شرح حال مؤلفان شیعه از برقی را به واسطه محمدبن جعفربن بُطّة نقل کرده است.
نجاشی ، برخی از شاگردان وی را در زمینه های غیر دینی نام برده و می نویسد که اسماعیل بن عبدالله نزد او رسوم کتابت آموخته است.

۹ - تاریخ وفات برقی



ابن غضائری وفات برقی را در ۲۷۴ و علی بن محمد ماجیلویه نواده و شاگردش وفات او را در ۲۸۰ ذکر کرده که درست تر است .

۱۰ - سایر دانشمندان خاندان برقی


جز پدر و برادران و برادر زاده برقی که از راویان حدیث بوده اند، یکی دیگر از دانشمندان این خاندان احمد بن عبدالله بن احمد بن ابی عبدالله برقی، نوه پسری برقی است که فرزندش علی (استادِ صدوق) و کلینی از او روایت می کنند.
حسن بن حمزه علوی طبری نیز از او روایت کرده است .
شیخ طوسی وی را به اشتباه نوه دختریِ برقی معرّفی کرده است
[۵۶] قاموس الرجال، محمدتقی تستری، ج ۱، ص۴۵.
.
غضائری
[۵۷] تکمله رساله ابوغالب زُراری، حسین بن عبیدالله غضائری، ص۱۸۹.
به نقل از حسن بن حمزه علوی، مطلبی رجالی از برقی نقل کرده که آشناییِ وی را با علم رجال می رساند.
یاقوت
[۵۸] معجم الادباء، یاقوت حموی، ج۳، ص۱۰۲ـ۱۰۳.
ذیل عنوان احمدبن عبدالله، به نقل از «تاریخ اصفهان» حمزه اصفهانی، وی را از رستاق برق رود و از راویان لغت و شعر در قم شمرده و از توطّن برادرزاده وی ابوعبدالله برقی در اصفهان سخن گفته است؛ ولی در معجم البلدان ابوعبدالله برقی را خواهر زاده احمدبن عبدالله برقی دانسته است.
معلوم نیست که این دو نفر کیستند، تنها می توان گفت که از خویشاوندان احمد برقی بوده اند؛ هرچند محتمل است که احمدبن عبدالله تصحیف احمدبن ابی عبدالله بوده و مراد همان برقی معروف باشد.
یکی دیگر از علمای خاندان برقی علی بن احمد بن عبدالله بن احمد بن ابی عبدالله برقی است.
وی استادِ صدوق بوده و به واسطه پدرش و علی بن محمد ماجیلویه از احمدبن ابی عبدالله برقی نقل حدیث می کند .

منابع :
(۱) ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ( تاریخ مقدمه ۱۳۵۷ ش )؛
(۲) ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، چاپ عبدالغفار نجم الدوله، تهران ۱۳۱۷؛
(۳) ابن بابویه، کمال الدین، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش؛
(۴) ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۵) ابن داود حلی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم؛
(۶) ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛
(۷) ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش؛
(۸) احمد بن محمد برقی، رجال، چاپ محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ ش؛
(۹) احمد بن محمد برقی، کتاب المحاسن، چاپ محدث ارموی، قم ( تاریخ مقدمه ۱۳۳۱ ش )؛
(۱۰) محمد تقی تستری، قاموس الرجال، ج ۱، قم ۱۴۱۰؛
(۱۱) ابو القاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم؛
(۱۲) محمد جواد شبیری، ارتباط رجال شیخ و رجال برقی، مشهد ۱۳۷۰ ش؛
(۱۳) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰؛
(۱۴) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰؛
(۱۵) محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبة، تهران ( تاریخ مقدمه ۱۳۹۸ )؛
(۱۶) حسن بن یوسف علامة حلی، رجال العلامة الحلی، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲؛
(۱۷) حسین بن عبید الله غضائری، تکمله رساله ابوغالب زراری، قم ۱۴۱۱؛
(۱۸) حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ترجمة حسن بن علی قمی، چاپ جلال الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش؛
(۱۹) عنایة الله قهپائی، مجمع الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم؛
(۲۰) محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال ( تلخیص ) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش؛
(۲۱) محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱؛
(۲۲) علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، مصر ۱۳۸۴ـ ۱۳۸۵/۱۹۶۴ـ ۱۹۶۵؛
(۲۳) محمد بن محمد مفید، کتاب الامالی، چاپ حسین استادولی و علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۳؛
(۲۴) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛
(۲۵) یاقوت حموی، معجم الادباء، بیروت؛
(۲۶) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵

۱۱ - پانویس


 
۱. الکافی، محمدبن یعقوب کلینی، ج۱، ص۴۲.    
۲. الکافی، محمدبن یعقوب کلینی، ج۶، ص۵۳۱.    
۳. رجال، احمدبن محمد برقی، ص۶۰۸.
۴. معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۲، ص۳۹۰۴۱۵.    
۵. معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۲، ص۵۹۱-۵۹۳.
۶. معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۲، ص۶۲۸ـ۶۴۹.
۷. معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۱۶، ص۳۵۴۳۶۹.    
۸. الفهرست، محمدبن حسن طوسی، ص۱۱۶.    
۹. رجال الطوسی، محمدبن حسن طوسی، ص۳۹۸.
۱۰. رجال الطوسی، محمدبن حسن طوسی، ص۳۸۳.    
۱۱. رجال، احمدبن محمد برقی، ص۵۷.
۱۲. رجال، احمدبن محمد برقی، ص۵۹.
۱۳. اختیار معرفة الرجال، محمدبن حسن طوسی، ج۲، ص۸۳۱، ش ۱۰۵۳.    
۱۴. کتاب الغیبة، محمدبن حسن طوسی، ص۴۱۷.    
۱۵. معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۲، ص۳۱۳۲.    
۱۶. معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۲، ص۲۲۶۲۲۷.    
۱۷. معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۲، ص۲۶۰۲۶۸.    
۱۸. فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، احمدبن علی نجاشی، ص۷۶، ش ۱۸۲.    
۱۹. الفهرست، محمدبن حسن طوسی، ص۶۲.    
۲۰. الفهرست، محمدبن حسن طوسی، ص۲۰۰.    
۲۱. رجال العلاّ مة الحِلّی، حسن بن یوسف علاّمه حلّی، ص۱۴.
۲۲. مجمع الرجال، عنایة الله قهپائی، ج۱، ص۱۳۸.
۲۳. رجال العلاّ مة الحِلّی، حسن بن یوسف علاّمه حلّی، ص۱۴.
۲۴. کتاب الرجال، ابن داود حلّی، ص۲۲۹.    
۲۵. مروج الذهب و معادالجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۱، ص۱۳.
۲۶. کتاب تاریخ قم، حسن بن محمد قمی، ترجمه حسن بن علی قمی، ص۲۰ـ۲۲.
۲۷. کتاب تاریخ قم، حسن بن محمد قمی، ترجمه حسن بن علی قمی، ص۲۵ـ۲۶.
۲۸. من لایحضره الفقیه، ابن بابویه، ج۱، ص۴.    
۲۹. فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، احمدبن علی نجاشی، ص۷۶، ش۱۸۲.    
۳۰. الفهرست، محمدبن حسن طوسی، ص۶۲-۶۴.    
۳۱. معالم العلماء، ابن شهرآشوب، ص۴۷-۴۸.    
۳۲. معجم الادباء، یاقوت حموی، ج۴، ص۱۳۳ـ۱۳۵.
۳۳. الفهرست، محمدبن حسن طوسی، ص۶۲-۶۴.    
۳۴. الفهرست، محمدبن حسن طوسی، ص۹۸.
۳۵. فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، احمدبن علی نجاشی، ص۷۶، ش۱۸۲.    
۳۶. کتاب الفهرست، ابن ندیم، ص۲۷۶ـ۲۷۷.
۳۷. قاموس الرجال، محمدتقی تستری، ج ۱، ص۴۵.
۳۸. ارتباط رجال شیخ و رجال برقی، محمدجواد شبیری، ج۲، ص۱۵۸ـ۱۵۹.
۳۹. کتاب الفهرست، ابن ندیم، ص۲۷۶.
۴۰. رجال العلاّمة الحِلّی، حسن بن یوسف علاّمه حلّی، ص۱۹۱ـ۱۹۵.
۴۱. رجال العلاّ مة الحِلّی، حسن بن یوسف علاّمه حلّی، ص۲۷۲.
۴۲. قاموس الرجال، محمدتقی تستری، ج۱، ص۵۹۱.
۴۳. معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۲، ص۳۲.    
۴۴. معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۲، ص۲۲۷.    
۴۵. معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۲، ص۲۶۰-۲۶۷.    
۴۶. فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، احمدبن علی نجاشی، ص۹۷، ش ۲۴۲.    
۴۷. فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، احمدبن علی نجاشی، ص۲۶۱، ش۶۸۳.    
۴۸. فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، احمدبن علی نجاشی، ص۳۵۳، ش۹۴۷.    
۴۹. فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، احمدبن علی نجاشی، ص۷۶، ش ۱۸۲.    
۵۰. معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خوئی، ج۲، ص۱۴۶.    
۵۱. کمال الدین، ابن بابویه، ص۶۵۵.    
۵۲. کتاب الامالی، محمدبن محمد مفید، ص۳۳.    
۵۳. کتاب الامالی، محمدبن محمد مفید، ص۳۱۷.    
۵۴. فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، احمدبن علی نجاشی، ص۳۳۵، ش ۸۹۸.    
۵۵. الفهرست، محمدبن حسن طوسی، ص۶۴.    
۵۶. قاموس الرجال، محمدتقی تستری، ج ۱، ص۴۵.
۵۷. تکمله رساله ابوغالب زُراری، حسین بن عبیدالله غضائری، ص۱۸۹.
۵۸. معجم الادباء، یاقوت حموی، ج۳، ص۱۰۲ـ۱۰۳.
۵۹. معجم البلدان، یاقوت حموی، ج۱، ص۳۹۰.    
۶۰. التوحید، ابن بابویه، ص۱۰۳.    
۶۱. التوحید، ابن بابویه، ص۹۹.    
۶۲. عیون اخبارالرضا، ابن بابویه، ص۹۵.    
۶۳. عیون اخبارالرضا، ابن بابویه، ص۲۲۵.    


۱۲ - منابع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «برقی»، شماره۱۰۰۵.    






آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.